Η υποχρέωση για δικονομική μέριμνα στο πλαίσιο της ποινικής δίκης

του Βαγγέλη Ζαφειριάδη, Δικηγόρου

Η υποχρέωση για δικαστική βοήθεια προς εξασφάλιση μιας δίκαιης δίκης κατ’άρθρον 6 παρ.1 ΕΣΔΑ (βλ. Galstyan κατά Αρμενίας, 15.11.2007,  Panovits κατά Κύπρου, 11.12.2008, Adamkiewicz κατά Πολωνίας, 2.3.2010) συνεπάγεται τη διευκόλυνση της ενάσκησης των δικαιωμάτων των διαδίκων και ιδίως του κατηγορουμένου.

Στον ελληνικό κώδικα ποινικής δικονομίας, υφίστανται αρκετές περιπτώσεις όπου ορίζεται η υποχρέωση για δικονομική μέριμνα: στα άρθρα 95 και 96 ΚΠΔ που αφορούν στην ενημέρωση του υπόπτου και του κατηγορουμένου για ορισμένα δικαιώματα (βλ. ΠλημΑθ 1112/1997), στο άρθρο 273 παρ.2 ΚΠΔ, στο άρθρο 244 ΚΠΔ (ενημέρωση για τα δικαιώματα του υπόπτου κατά την προκαταρκτική εξέταση), στο άρθρο 192 ΚΠΔ, στο άρθρο 204 παρ.1 ΚΠΔ (βλ. ΑΠ 116/1956), στο άρθρο 308 παρ.4 ΚΠΔ (περάτωση της κύριας ανάκρισης), στο άρθρο 310 παρ.2 ΚΠΔ, στο άρθρο 340 ΚΠΔ περί του υποχρεωτικού διορισμού συνηγόρου στον κατηγορούμενο για κακούργημα, στο άρθρο 366, ύστερα από την απολογία του κατηγορουμένου, στο άρθρο 423 ΚΠΔ και στο άρθρο 476 παρ.1 ΚΠΔ (εφόσον πρόκειται να απορριφθεί ένδικο μέσο ως απαράδεκτο).

Ιδιαίτερη περίπτωση υποχρέωσης του δικαστηρίου για δικονομική βοήθεια αποτελεί το δικαίωμα σε σιωπή και μη αυτοενοχοποίηση (άρθρο 104 ΚΠΔ). Η παράλειψη ενημέρωσης του κατηγορουμένου για τα εν λόγω δικαιώματα δεν δημιουργεί απόλυτη ακυρότητα, ούτε ιδρύει λόγο αναίρεσης (βλ. ΣυμβΑΠ 1724/2007, ΣυμβΑΠ 1936/2008, ΑΠ 923/2009). Βεβαίως, κατά το άρθρο 6 παρ.3 ΕΣΔΑ, τα ανωτέρα δικαιώματα είναι θεμελιώδη για τον κατηγορούμενο (βλ. ΑΠ Ολ 1/2004, ΑΠ 1724/2007).

Μέσω των διατάξεων των άρθρων 96-106 ΚΠΔ, 273 παρ.2 ΚΠΔ, 366 παρ.3 ΚΠΔ και 223 παρ.3 ΚΠΔ, ωστόσο, προκύπτει ότι υφίσταται ακυρότητα των ανακριτικών πράξεων και αποφάσεων σε περίπτωση παραβίασης του δικαιώματος σιωπής (βλ. Condron κατά Ηνωμένου Βασιλείου, 2.5.2000, Beckles κατά Ηνωμένου Βασιλείου, 8.10.2002, John Murray κατά Ηνωμένου Βασιλείου, 8.2.1996). Επομένως, η διασφάλιση του δικαιώματος σιωπής του κατηγορουμένου αποτελεί ειδική έκφανση της υποχρέωσης του δικαστηρίου για δικονομική μέριμνα. Κατά τις διατάξεις των άρθρων 95 και 96 ΚΠΔ, υφίσταται υποχρέωση ενημέρωσης του υπόπτου ή του κατηγορουμένου για θεμελιώδη δικαιώματα, όπως το δικαίωμα σιωπής (βλ. Βαμβακάς κατά Ελλάδας, 9.4.2015).

Οι αρμόδιες αρχές οφείλουν να ενημερώνουν τον κατηγορούμενο από την πρώτη κιόλας εξέτασή του, εφόσον πρόκειται για βαριά κατηγορία, για το δικαίωμά του σε δωρεάν νομική συνδρομή ή τη δυνατότητά του να επιλέξει συνήγορο της αρεσκείας του, μεριμνώντας παράλληλα για την προσήκουσα εκπλήρωσή τους. Κατ’αυτό τον τρόπο, εξασφαλίζεται η αποτελεσματικότητα της υπεράσπισης και η δικαιότητα της διαδικασίας.

Η ενεργός υπεράσπιση δεν εξασφαλίζεται με μόνο το διορισμό συνηγόρου, καθώς υπάρχει περίπτωση να υφίσταται υπερασπιστικό έλλειμμα ελλείμματος (βλ. Süzer κατά Τουρκίας, 23.4.2013, Sannino κατά Ιταλίας, 27.4.2006, Bogumil κατά Πορτογαλίας, 7.10.2008, Arcinski κατά Πολωνίας, 15.9.2009, Kuralic κατά Κροατίας, 15.10.2009, Caka κατά Αλβανίας, 8.12.2009, Katritsch κατά Γαλλίας, 4.11.2010, Sakhnovskiy κατά Ρωσίας, 2.11.2010, Orlov κατά Ρωσίας, 21.6.2011, Balliu κατά Αλβανίας, 16.6.2005), είτε να αποδειχθεί η ανικανότητα του διορισθέντος δικηγόρου να υπερασπισθεί τον εντολέα του (βλ. Staroszczyk κατά Πολωνίας, 22.3.2007, Βαμβακάς κατά Ελλάδας, 9.4.2015, Dvorksi κατά Κροατίας, 28.11.2013, Salduz κατά Τουρκίας, 27.11.2008, Czekalla κατά Πορτογαλίας, 10.10.2002, Krombach κατά Γαλλίας, 13.2.2001, Stanford κατά Ηνωμένου Βασιλείου, 23.2.1994, Güveç κατά Τουρκίας, 20.1.2009, Andreyev κατά Εσθονίας, 22.11.2011).

Τέλος, ως επιπλέον εκφάνσεις της δίκαιης δίκης θεωρούνται το δικαίωμα λήψης γνώσης του φακέλου της υπόθεσης, η ενεργός και αποτελεσματική υπεράσπιση, η αρχή της ισότητας των όπλων, η κατ’αντιμωλία και κατ’αντιδικία διεξαγωγή της δίκης, το δικαίωμα ακρόασης που συνεπάγεται τη δυνατότητα του κατηγορουμένου να υποβάλλει ερωτήσεις, ισχυρισμούς, παρατηρήσεις κλπ., η αντικειμενική εκτίμηση των αποδείξεων, το δικαίωμα σιωπής κ.α.