Η κοινωνική δικαιοσύνη στην Ελλάδα και στην Ευρώπη

της Γεωργίας Τσάκνη, Δρος Νομικής ΔΠΘ

1.Η έννοια της κοινωνικής δικαιοσύνης

Δεν υπάρχει αμφιβολία πως η κοινωνική δικαιοσύνη αποτελεί σημαντική και ευρεία έννοια, με αντίκτυπο σε διάφορους τομείς, όπως στην εκπαίδευση, στην υγεία και εν γένει στο κράτος.

Στο εν λόγω άρθρο, γίνεται προσπάθεια παρουσίασης του ρόλου και των χαρακτηριστικών της κοινωνικής δικαιοσύνης τόσο στην Ελλάδα, όσο και στην Ευρώπη, στους τομείς της εκπαίδευσης και της υγείας. Ξεκινώντας την ανάλυσή μας, είναι αναγκαίο να αποσαφηνιστεί η έννοια της κοινωνικής δικαιοσύνης. Η «κοινωνική δικαιοσύνη» αποτελεί έναν από τους στόχους της δημόσιας πολιτικής, που σχετίζεται με τον τρόπο που πρέπει να κατανέμονται οι πόροι. Υπάρχουν μελετητές και επιστήμονες που ταυτίζουν την κοινωνική δικαιοσύνη με την ισότητα, αν και ο ορισμός της ισότητας διαφέρει ανάμεσα σε διαφορετικές φιλοσοφίες[1].

Σύμφωνα με έναν άλλο ορισμό, η κοινωνική δικαιοσύνη ορίζεται ως η δίκαιη κατανομή εξουσίας, πόρων και υποχρεώσεων στην κοινωνία για όλους τους ανθρώπους, ανεξάρτητα από τη φυλή ή την εθνικότητα, την ηλικία, το φύλο, την κατάσταση ικανότητας, τον σεξουαλικό προσανατολισμό, το θρησκευτικό ή πνευματικό υπόβαθρο[2].

Οι θεμελιώδεις αρχές που διέπουν αυτόν τον ορισμό περιλαμβάνουν τις αξίες της ένταξης, της συνεργασίας, την ίση πρόσβαση και τις ίσες ευκαιρίες, οι οποίες αποτελούν το θεμέλιο μίας δημοκρατικής κοινωνίας[3]. Υπάρχει ένας κρίσιμος σύνδεσμος μεταξύ της κοινωνικής δικαιοσύνης και της γενικής υγείας και ευεξίας[4]. Επιπρόσθετα, ζητήματα κοινωνικής δικαιοσύνης και πρόσβασης σε πόρους είναι άρρηκτα συνδεδεμένα με τη συλλογική ευημερία οικογενειών, κοινοτήτων και εν γένει της κοινωνίας[5].

Η κοινωνική δικαιοσύνη εμφανίσθηκε ως έννοια ήδη από την αρχαιότητα, καθώς ο Αριστοτέλης σε σχετική ρήση του στα «Πολιτικά» αναφέρει πως «όπως ο άνθρωπος είναι το ανώτερο απ’ όλα τα όντα όταν φτάνει στην τελειότητά του, έτσι, όταν σπάζει τη σχέση του με τον νόμο και τη δικαιοσύνη, γίνεται το χειρότερο απ’ όλα».

Στην επιστήμη της φιλοσοφίας διακρίνουμε θεωρίες πολιτικών φιλοσόφων, στις οποίες πρωτοστατούν οι έννοιες της δικαιοσύνης, της ισότητας, της κοινωνικής ευημερίας κτλ. Χαρακτηριστική είναι η θεωρία του πολιτικού φιλοσόφου Rawls[6], σύμφωνα με την οποία η φιλελεύθερη θεωρία εδράζεται στα δομικά χαρακτηριστικά που οφείλει να έχει μία δίκαιη κοινωνία, όπου θα ικανοποιούνται βασικές αρχές και θα περιορίζονται οι απειλές για την ευημερία, την ορθοκρισία και την κοινωνική συνοχή, στοχεύοντας στη μεγιστοποίηση του οφέλους στα ελάχιστα προνομιούχα στρώματα[7]. Επίσης, αξίζει να επισημανθεί πως σύμφωνα με τη θεώρηση του John Rawls, η δικαιοσύνη ως δικαιοκρισία αναφέρεται σε βασικά αγαθά στα οποία, αν και δεν περιλαμβάνεται η υγεία, αυτή οφείλει να βασίζεται στην ιδέα της μεγαλύτερης προσέγγισης, δηλαδή στη μεγιστοποίηση του οφέλους στα ελάχιστα προνομιούχα στρώματα[8].

Η έννοια της κοινωνικής δικαιοσύνης και κατ’ επέκταση της ισότητας έχει απασχολήσει κατά καιρούς όχι μόνο τη φιλοσοφική κοινότητα, αλλά και τη δικαιοσύνη, καθώς χαρακτηριστική είναι η απόφαση του Δικαστηρίου Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων, σύμφωνα με την οποία «δεν υπάρχει ισότητα όταν εφαρμόζονται διαφορετικοί κανόνες σε παρεμφερείς καταστάσεις ή όταν εφαρμόζεται ο ίδιος κανόνας σε διαφορετικές καταστάσεις[9]».

2.Η κοινωνική δικαιοσύνη στην εκπαίδευση

Η πρόσβαση στην εκπαίδευση αποτελεί κατοχυρωμένο ανθρώπινο δικαίωμα[10]. Τα τελευταία χρόνια σημειώνεται ανησυχητική άνοδος του ρατσισμού, των διακρίσεων, του φανατισμού, της οµοφοβίας και των επιθέσεων εναντίον των διαφορετικών ανθρώπων ακόμα και στις οικονομικά και τεχνολογικά προηγμένες χώρες της Δύσης, χώρες που θεωρητικά υποστηρίζουν τα ανθρώπινα δικαιώματα και τους κανόνες διεθνείς δικαίου[11].

Η κοινωνική δικαιοσύνη στην εκπαίδευση σηματοδοτεί τις προσπάθειες του σχολείου για μία κοινωνία ισότητας[12]. Δεν υπάρχει αμφιβολία πως το σχολείο αποτελεί μία μικρογραφία της κοινωνίας και οι μαθητές που το απαρτίζουν έχουν διαφορετικά χαρακτηριστικά, τόσο εθνικότητας, όσο και πολιτισμικά, κουλτούρας, οικονομικής φύσης κτλ. Η έννοια της κοινωνικής δικαιοσύνης σχετίζεται με την παράβλεψη των κοινωνικών ανισοτήτων και την πρόσβαση ίσων ευκαιριών στις εκπαιδευτικές δομές.

Η διδασκαλία των αρχών της κοινωνικής δικαιοσύνης στοχεύει στο να καθιστά ικανό το μαθητικό σύνολο να ξεχωρίζει τις αδικίες της κοινωνίας, τους πόνους και τις κοινωνικές μάστιγες, καθώς επίσης προσπαθεί να δώσει λύσεις και να βελτιώσει τις ανισότητες στην κοινωνία[13].

Δεν υπάρχει αμφιβολία πως υπάρχουν μεγάλες ανισότητες στην εκπαίδευση. Στην Αγγλία τριπλασιάστηκαν τα πανεπιστημιακά δίδακτρα από τις 3.000 λίρες ετησίως στις 9.000, δημιουργώντας νέα εμπόδια στον δρόμο για την πρόσβαση στην ανώτατη εκπαίδευση[14].

Τα τελευταία χρόνια ο μέσος όρος βαθμολογίας για την δίκαιη και ισότιμη εκπαίδευση ανάμεσα στις 41 χώρες της ΕΕ και του ΟΟΣΑ αυξήθηκε κατά ένα μικρό ποσοστό. Ωστόσο, χώρες όπως η Τσεχία και η Ουγγαρία εμφάνισαν χαμηλά ποσοστά στη βαθμολογική κατάταξη, καθώς επίσης και η Ισλανδία, η Εσθονία, η Λιθουανία, το Βέλγιο, η Ιαπωνία, το Λουξεμβούργο, οι Κάτω Χώρες και η Τουρκία. Αντίθετα, χώρες όπως η Γερμανία, το Ισραήλ και η Δανία εμφάνισαν καλύτερα ποσοστά σε σχέση με την προηγούμενη πενταετία. Η Ελλάδα βρίσκεται στην 31η θέση σε σύνολο 41 χωρών, σύμφωνα με τα στοιχεία του 2019[15].

3.Η κοινωνική δικαιοσύνη στην υγεία

Ένας άλλος τομέας που εγείρει συζητήσεις και προβληματισμό αφορά τις διαστάσεις της κοινωνικής δικαιοσύνης στην υγεία. Η υγεία αποτελεί βασικό ανθρώπινο δικαίωμα και η πρόσβαση σε αυτό κάθε άλλο παρά αυτονόητη θεωρείται.

Η παρουσία σαφών κοινωνικών διαφορών στην υγεία έρχεται σε αντίθεση με τις κοινώς αποδεκτές αξίες της ισότητας και της δικαιοσύνης[16].

Ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας αναγνώρισε από το 1946 ότι «τα υψηλότερα πρότυπα υγείας πρέπει να είναι εφικτά από όλους, χωρίς διάκριση για λόγους φυλής, θρησκείας, πολιτικών πεποιθήσεων, οικονομικής ή κοινωνικής θέσης». Παρόλα αυτά, οι ανισότητες στον τομέα της υγείας μεταξύ των χωρών της Ευρώπης είναι τεράστιες και εξακολουθούν να υφίστανται.

Στη συνέχεια παραθέτουμε ενδεικτικά παραδείγματα μεταξύ των ευρωπαϊκών χωρών, αναφορικά με την ισότητα στον υγειονομικό τομέα. Ένα παιδί που θα γεννηθεί σε μειονεκτική γειτονία της Γλασκώβης αναμένεται να ζήσει μέχρι και δέκα  χρόνια λιγότερα από ένα παιδί που μεγαλώνει στην πιο εύπορη γειτονιά[17]. Στην Εσθονία, το χάσμα στη θνησιμότητα μεταξύ των ομάδων με τα υψηλότερα και χαμηλότερα επίπεδα εκπαίδευσης διευρύνθηκε μετά το τέλος της Σοβιετικής κυριαρχίας (1989-2000)[18]. Το 2000, ένας άνδρας απόφοιτος πανεπιστημίου 25 ετών μπορούσε να αναμένει να ζήσει 13 χρόνια περισσότερο από κάποιον άνδρα ίδιας ηλικίας με το κατώτατο επίπεδο εκπαίδευσης[19].  Στην Ολλανδία, μεταξύ ανδρών με χαμηλό και υψηλό επίπεδο εκπαίδευσης υπάρχει μία διαφορά της τάξεως των πέντε ετών σε σχέση με το προσδόκιμο ζωής και μία διαφορά της τάξεως των δέκα τριών ετών σε σχέση με στο προσδόκιμο υγιούς ζωής χωρίς ανικανότητα[20]. Στη Γαλλία, μεταξύ ενός ανειδίκευτου 35χρονου άνδρα με χειρωνακτική εργασία και ενός επαγγελματία με γραφειακή εργασία (cadre supérieur) της ίδιας ηλικίας, η διαφορά στο προσδόκιμο ζωής είναι περίπου 9 έτη[21].

4.Συμπέρασμα

Προς επίρρωση των παραπάνω, γίνεται κατανοητό πως η κοινωνική δικαιοσύνη αποτελεί πεδίο προβληματισμού αναφορικά με τις ανισότητες που παρατηρούνται στον ευρωπαϊκό χώρο, σε τομείς όπως είναι η εκπαίδευση και η υγεία. Στο παρόν άρθρο επιχειρείται μία καταγραφή της κοινωνικής δικαιοσύνης στους προαναφερθέντες τομείς.

Αξίζει να επισημανθεί πως σύμφωνα με τα αποτελέσματα γερμανικής μελέτης[22] σχετικά με τον δείκτη κοινωνικής δικαιοσύνης, το χάσμα ανάμεσα στις χώρες του Βορρά και του Νότου είναι παραπάνω από εμφανές. Στην κορυφή της βαθμολογικής κατάταξης των 28 χωρών της Ευρωπαϊκής Ένωσης βρίσκονται οι σκανδιναβικές χώρες (η Σουηδία καταλαμβάνει την πρώτη θέση), ενώ η Ελλάδα καταλαμβάνει την τελευταία θέση[23].

 Διαβάστε και άλλα άρθρα της Γεωργίας Τσάκνη εδώ


[1]https://el.wikipedia.org

[2] Van den Bos, K. (2003). On the subjective quality of social justice: The role of affect as information in the psychology of justice judgments. Journal of Personality and Social Psychology, 85, 482–498

[3] Sue, D. W. (2001). Multidimensional facets of cultural competence. The Counseling Psychologist, 29, 790–821.

[4] Ayala, E., Hage, S. & Wilcox, A. (2011). «Social Justuce Theory», researchgate.net

[5] Kenny, M., & Hage, S. M. (2009). The next frontier: Prevention as an instrument of social justice. Journal of Primary Prevention, 30, 1–10.

[6] Theory of justice, 1971, Harvard University Press

[7] Πριοβόλου, Π. «Κοινωνική Δικαιοσύνη: Το ζητούμενο σε μία σύγχρονη κοινωνία», Power Politics, 6/6/2018

[8] Εθνική Σχολή Δημόσιας Υγείας, Ισότητα και Κοινωνική Δικαιοσύνη στην Υγεία: Η Ουτοπία των Ίσων Ευκαιριών και του Κοινωνικού Συμβολαίου Τετάρτη, 17 Μαΐου 2006

[9] Απόφαση 207/2004 ΔΕΚ

[10] United Nations General Assembly, 1948

[11] Ζάχος, Δ. (2019). Κοινωνική δικαιοσύνη στην εκπαίδευση: ορισμένες κριτικές παρατηρήσεις. Στο Θ. Ράπτης & Δ. Κόνιαρη (Επιµ.), Μουσική Εκπαίδευση και Κοινωνία: νέες προκλήσεις, νέοι προσανατολισμοί. Πρακτικά 8ου Συνεδρίου της Ε.Ε.Μ.Ε. (σσ. 546-554). Θεσσαλονίκη: Ε.Ε.Μ.Ε.

[12] Hytten, K., & Bettez, C. (2011). Understanding Education for Social Justice. Educational Foundations, 25(1-2), 7–24.

[13] Zajda J., Majhanovich S., & Rust V. (2006). Introduction: Education and Social Justice. Review of Education, 52, 9–22

[14] Πριοβόλου, Π, ό.π.

[15] Thorsten Hellmann, Pia Schmidt, Sascha Matthias Heller, « Social Justice in the EU and OECD Thorsten Hellmann, Pia Schmidt, Sascha Matthias Heller Index Report 2019»

[16] Daniels N, Kennedy B, KawachiI (2000). Justice is good for our health. In: Cohen J, Rogers J, eds. Is inequality bad for our health? Boston, Beacon Press.

[17] Acheson D et al. (1998). Independent inquiry into inequalities in health report. London, The Stationery Office.

[18] World Health Organization (2013) « Έννοιες και αρχές στην αντιμετώπιση των κοινωνικών ανισοτήτων στην υγεία. Εξίσωση προς τα άνω (Μέρος Α’)», Γενική επιμέλεια ελληνικής μετάφρασης Χριστιάνα Κούτα και Νίκος Μίτλεττον», Τμήμα Νοσηλευτικής, Τεχνολογικό Πανεπιστήμιο Κύπρου, Λευκωσία

[19]Leinsalu M, Vagero D, Kunst A (2003). Estonia 1989–2000: enormous increase in mortality differences by education. International Journal of Epidemiology, 32(6):1081– 1087. 

[20] Van de Water HPA, Boshuizen HC, Perenboom RJM (1996). Health expectancy in the Netherlands 1983–1990. European Journal of Public Health, 6:21–28.

[21] World Health Organization (2013), ό.π.

[22] Μελέτη γερμανικού ιδρύματος German Bertelsmann Foundation για τον Δείκτη Κοινωνικής Δικαιοσύνης (Social Justice Index)

[23] Πριοβόλου, Π, ό.π.

 

Σχόλια